Source: ਇਸਤ੍ਰੀ ਪੁਰਖ

istrrii purkh

gurbaaṇii viach purssh te kuajh istrrii vaachk sshbd aae hn udaahrṇ kuchajii, suchajii, miiraa, runḍiiaa, suhaagṇ, duhaagṇ, bhunḍ aadii pr kii ih istrrii lii vrte sshbd hn jaaṁ ihnaaṁ daa gurmti arth kujh hor hai? jo mnuakh sunsaarii maaiaa vl dhiaan keṁdrrit rakhde hn uhnaaṁ nuuun ih saarii gl sunsaarii lg skdii hai pr jiunnaaṁ nuuun ih ptaa hai ke gurmti brrhm daa giaan hai te brrhm jiiv de ghṭ/hirde aundr hii hai uhnaaṁ nuuun ih smjh chhetii aauṇaa ke ih saare udaahrṇ bhaaveṁ istrrii vaachk sshbd hoṇ jaaṁ purkh vaachk ih aundruunii galaaṁ hn “sbh kichhu ghr mhi baahri naahii॥ baahri ṭolai so bhrmi bhulaahii॥ gurprsaadii jinii auntri paaiaa so auntri baahri suhelaa jiiu॥1॥”। kii svaal hor vii uṭhde rhe hn siakhaaṁ viach jiveṁ guruu jaaṁ punj piaariaaṁ viachoṁ koii vii istrrii kiuṁ nhiiṁ hai? kii prrchaark aakhde hn ke istrrii dii muktii nhiiṁ hoṇii। koii aakhdaa ke istrrii kol ds drvaaje philaaṁ hii hn is kaarṇ istrrii dii muktii nhiiṁ hai। istrrii nuuun iak jnm hor laiṇaa paiṁdaa muktii lii। je istrrii nuuun muktii chaahiidii taaṁ ptii dii sevaa krn naal milṇii। aaj ihnaaṁ saariaaṁ svaalaaṁ baare is lekh viach gal kraaṁge। kii gurmti viach koii phrk hai istrrii purkh viach? istrrii dii muktii ho skdii hai jaa nhiiṁ ih vichaarṇ toṁ philaaṁ smjhṇaa pegaa ke gurbaaṇii viach istrrii purkh daa sunsaarii bhed nhiiṁ hai baaṇii aakhdii “prrbh bhaavai maanukh gti paavai॥ prrbh bhaavai taa paathr traavai॥” te pher je ih khaaṁge ke istrrii dii muktii nhiiṁ hai taaṁ saabit krnaa pegaa ke istrrii maanukh dii sshrreṇii viach nhiiṁ aauṁdii te paathr toṁ vii thale hai। jdoṁ gurmti ne aakh diataa “aunḍj jerj setj utbhuj ghṭi ghṭi joti smaaṇii॥” “hst kiiṭ ke biich smaanaa॥raav runk jih ik sr jaanaa॥” saariiaaṁ sshrreṇiiaaṁ de jiivaaṁ viach smaan jot hai। haathii te chiiṁṭii viach smaan jot hai taaṁ usdii rjaa usne kis nuuun mukt krnaa kis nuuun nhiiṁ asiiṁ ih usdaa bhaaṇaa। “naank schaa paatisaahu puuchhi n kre biichaaru ॥4॥” naank paatisshaah kh rhe ne ke sachaa paatisshaah kuajh vii krdaa taaṁ usnuuun kise naal vichaar krke krn dii loṛ nhiiṁ।

jiathe vii istrrii vaachk sshbdaaṁ dii vrto hai uh jiiv dii buadh baare alunkaar dii vrto hai te je purkh vaachk sshbd hai taaṁ uh mn dii avsthaa lii vrte sshbd hn। ihnaaṁ de udaahrṇ aapaaṁ vichaaraaṁge is lekh viach। je buadh daa dhiaan maaiaa vl hai, vikaaraaṁ viach phsii hai, pkhunḍ kr rhii hai, baahrii bhojn daa bibek kr rhii hai buadh bibek dii thaaṁ, taaṁ buadh kuchajii hai, isnuuun jiivn jaaṁch jaaṁ chaj nhiiṁ hai। je dhiaan gurmti vl hai, guṇaaṁ vl hai, guṇ vichaar rhii hai, sache naal prrem hai taaṁ suchajii hai। je raam (gurmti giaan viach rmiaa hoiaa mn) vl dhiaan hai taaṁ suhaagṇ hai buadh te je mn (agiaantaa) te vikaaraaṁ mgr bhajdii hai mnmti val bhajdii hai, duujiiaaṁ mtaaṁ jihnaaṁ kol naam (sojhii) nhiiṁ hai, kevl naitiktaa vl dhiaan hai, paap puunn, surg nrk, maas khaaṇaa naa khaaṇaa dii vichaar viach phsii hai taaṁ buadh duhaagṇ hai। buadh nuuun kise vii trh de brm toṁ mukt hoṇaa hii muktii hai। je budh kde kise pkhunḍ val, kde kise sunsaarii soch vl kde kise mnuakh dii ṭek vl bhajdii hai taaṁ raaṁḍ khiaa। gurbaaṇii toṁ udaahrṇ laiṁde haaṁ।

naarii aundri sohṇii mstki mṇii piaaru॥ sobhaa surti suhaavṇii saachai prremi apaar॥ binu pir purkhu n jaaṇii saache gur kai heti piaari॥6॥” – naarii (buadh), aundri (dehii/ghṭ aundr hii) sohṇii, mstki (mstk viach) hii mṇii ( mnaut, prrchlit dhaarṇaavaaṁ)। uhii surt (dhiaan) suhaavṇii arth chungii hai jihṛii saachai (sachaa kauṇ raam, hri, prrbh, ṭhaakur, akaal) naal prrem hove। binaaṁ prrbh de hor kise nuuun naa jaaṇe, gur (guṇaaṁ) naal prrem hove।

svaal uṭhde hn ke koii guru jaaṁ bhgt istrrii kiuṁ nhiiṁ hai? jaaṁ punj piaariaaṁ viachoṁ koii istrrii kiuṁ nhiiṁ hai। ih svaal khaas taur te aaj de bache puachhde hn kiuṁ ke skuul te smaaj viach aurt dii braabrii daa paaṭh pṛrhde hn। saukhaa jvaab hai ke ih hukm hai, rab dii mrjshii hai। prmesr dii kheḍ bhaaṇaa hai ke koii istrrii bhgt jaaṁ guruu kiuṁ nhiiṁ hai। ih kii vaar svaalii nuuun chuap kraa diunde hn pr sshunkaa nivaarṇ nhiiṁ huundaa। dil viach kite naa kite ih svaal bṇiaa hii rhiundaa। je ghiraaii naal sochiie taaṁ smjh aauṁdaa hai ke isde piachhe smaajik kaarṇ ate smaajik maansiktaa vii ho skde hn। kuajh sme philaaṁ tk istrrii nuuun pṛrhn dii ijaajsht nhiiṁ sii। ghroṁ baahr niklṇ te kise naal vichaar dii, svaal jvaab dii ijaajsht nhiiṁ sii। bhrruuṇ hatiaa, ajnmii dhii nuuun vii maar diataa jaaṁdaa sii, jnm uprunt sshiisshaa piis ke khvaa diunde sii jaaṁ jiiṁdii dhii hii dphn kr diunde sii। jis smaaj viach aurt nuuun jaanvr toṁ ghṭ drjaa diataa jaaṁdaa rhiaa hove us smaaj nuuun ih svaal puachhṇ daa hak nhiiṁ hai ke istrrii guruu kiuṁ nhiiṁ bṇii। aaj vii kii smaajik kuuriitiiaaṁ kaarṇ istrrii nuuun niichaa drjaa diataa jaaṁdaa hai। ghuunḍ kr ke rakho, aapṇii mrjshii naal peke nhiiṁ jaaṇaa, niaaṇe junmṇ dii msshiin toṁ jiaadaa drjaa aaj vii ghaṭ hii hai। istṭhii jis thaaṁ toṁ tiunn kialo daa bachaa jam laiṁdii hai smaaj usnuuun kmjor munndaa, te mrd de jis thaaṁ saṭ lage maut vii ho skdii hai sshktii daa prrtiik munndaa ih makaarii nhiiṁ hai taaṁ kii hai।jdoṁ mrd mr jaave stii jor jbr naal kiitaa jaaṁdaa rhiaa hove, jdoṁ kise nuuun giaan laiṇ dii hii ijaajsht naaṁ hove, rsoii toṁ baahr ghr de kunm toṁ baahr kite jaaṇ dii te kujh sochṇ dii ijaajsht naa hove, te kise naal gl krn dii ijaajsht naa hove taaṁ srvbhaavik hai ke je koii jaagt avsthaa vaalii istrrii hoii vii hove taaṁ ujaagr naa hoii hove। asiiṁ guru maataa nuuun bhual jaaṁde haaṁ। aapṇe ptii, puatr, potre vaar deṇ vaalii istḍhii kmjor nhiiṁ ho skdii। aap hathiiṁ tiaar krke jung viach bhejṇ vaalii maaṁ daadii kmjor nhiiṁ jaagt avsthaa vaalii hii ho skdii hai hukm/bhaaṇe nuuun kbuul krn vaalii suchajii mti vaalii maaṁ। jis smaaj viach aaj vii dhrm de naam te jaat paat de naam te vunḍ hove, baaṭe gurduaare vakhre hoṇ us smaaj toṁ aurt dii braabrii dii aas binaaṁ sojhii de nhiiṁ rakhii jaa skdii। asiiṁ guru daa arth hii nhiiṁ smjhe te svaal krde haaṁ ke koii istrrii guru kiuṁ nhiiṁ hoii। guru prchaark hai giaan dii jot, naam (sojhii) saaṁjhaa krke smaaj viach chaanṇaa krn vaalaa। is de baavjuud isii smaaj viach guruaaṁ dii shiidii vii hoii te anekaaṁ jungaaṁ lṛiiaaṁ giiaaṁ is giaan dii raakhii lii। punj piaare khaalse phauj de mukhii sn। sir bheṁṭ kiitaa sii uhnaaṁ ne aapṇaa jisdaa bhaav hai aapṇii maiṁ chhaḍii te giaan guru nuuun giaan nuuun sunpuurn smrpit hoe। chheveṁ paatisshaah de smeṁ toṁ phaujaaṁ tiaarbr tiaar sii pher vii punj jihṛe khṛe hoe sir deṇ nuuun uh phauj de viachoun nhiiṁ sn। sir deṇaa koii aam gl nhiiṁ hai prvaah nhiiṁ krnii ke je sir guru nuuun de diataa piachhe privaar daa kii bṇuu। jung de maidaan viach istrriiaaṁ nhiiṁ sshaamil huundiiaaṁ sii। bhaaveṁ turk aurtaaṁ te bachiaaṁ nuuun chuk ke lai jaaṁde sii, jung de maidaan viach istrrii, bache jaaṁ bjshurg naal lṛnaa sshaan de khilaaph munnde sii। prmesr ne saare mnukhaaṁ nuuun buadh de padhr te braabr bṇaaiaa hai। istrrii nuuun jvaak paidaa krke mmtaa naal paalṇ posshṇ daa phshrjsh diataa hai। is viach adlaa bdlii nhiiṁ ho skdii। chaah ke vii purkh bachaa paidaa nhiiṁ kr skdaa। purussh nuuun ghr dii raakhii daa। asl viach aurt hii duamn vii hai , sas nuuun nuuh, nuuh nuuun sas psund nhiiṁ huundii। maaṁ aap puatr buuun kh rhii huundii hai ke kuṛiiaaṁ vaaṁg naa roh। bache nuuun bchpn viach hii sikhaa diataa jaaṁdaa hai ke aurt kmjor hai te us naaloṁ ghṭ hai। ghr viach hii maaṁ aapṇii dhii ate puat viach phrk krdii pher smaaj viach sudhaar kiadaaṁ ho skdaa? jiivn viach istrrii purkh dohaaṁ nuuun braabr daa drjaa smaaj viach nhiiṁ hai pr kis nuuun muktii deṇii, kis nuuun nhiiṁ, kis nuuun jung de maidaan viach khṛnaa paiṇaa ih prmesr dii rjaa viach hai। ih sunsaarii gl nhiiṁ adhiaatmik gl hai। je koii ih khe ke aurt dii muktii nhiiṁ taaṁ isdaa bhaav ih hai ke jaaṁ taaṁ usnuuun hukm, krte, gurmti daa puuraa giaan nhiiṁ jaaṁ uh bimaar maansiktaa daa maalik hai jis nuuun aurt mrd to ghaṭ njshr aaṁdii hai। saaḍe kol gur itihaas viach biibiaaṁ de yogdaan te kirdaar de bṛe uache udaahrṇ hn। baakii gurbaaṇii viach aadessh hai “guri khiaa saa kaar kmaavhu॥ gur kii krṇii kaahe dhaavhu॥” – kii hoiaa, kiuṁ hoiaa chhaḍ ke saanuuun vichaar kevl gurmti dii hii krnii hai। is lii aao aage vichaariie istrrii vaachk sshbd te purussh vaachk sshbdaaṁ nuuun।

jisu stiguru milai tisu bhu pvai saa kulvuntii naari॥ saa hukmu pchhaaṇai kunt kaa jis no krripaa kiitii krtaari॥ oh kuchjii kulkhṇii prhri chhoḍii bhtaari॥ bhai piai mlu kṭiiai nirml hovai sriiru॥ auntri prgaasu mti uutm hovai hri jpi guṇii ghiiru॥” – ihnaaṁ punktiiaa dii viaakhiaa krde lgbhg hr ṭiikaakaar ne aurt de kirdaar naal joṛiaa hai jd ke ihnaaṁ punktiiaaṁ daa arth bṇdaa hai ke jis nuuun sti (sache) de gur (guṇ) prraapt hoṇ usdii bhaavnaa juṛdii hai krtaar naal te uh buadh kulvuntii naar hai। kulvunt kauṇ – “so kulvuntaa ji simrai suaamii॥” iathe kul duniaavii jaat jaaṁ kul nhiiṁ hn। kul daa arth rghubuns khiaa hai, raam (guṇaaṁ viach rme) hoe dii kul arth bhgt kul। is buadh nuuun hukm dii sojhii huundii hai te krtaar (kaal “kevl kaalii krtaar॥“) dii kirpaa huundii hai। te uh kuchajii kulakhṇii budh hai jisne bhaataar (hukm – “schaa sbdu bhtaaru hai sdaa sdaa raavei॥”) nuuun tiaagiaa/chhoṛiaa hai। nirml daa arth huundaa ml rhit vikaar rhit। sriir punch bhuutk maaiaa daa sriir nhiiṁ ghṭ nuuun aakhiaa। baahr bdehii disdii pr dehii arth ghṭ kise virle nuuun sojhii huundii hai। mn nirml, vikaar rhit huundii hai “auntri prgaasu mti uutm hovai hri jpi guṇii ghiiru॥”, ghṭ aundr giaan daa chaanṇaa huundaa hai jdoṁ guṇii ghiir prrb nuuun jp (jaaṇ/pchhaaṇ) kr laiṁdaa hai mnuakh। aurt mrd daa kosii phrk gurbaaṇii ne nhiiṁ kiitaa। ih sunsaarii soch hai jo istrrii purkh viach bdehii de guṇaaṁ nuuun vekh ke phrk krdaa। aapṇii buadh te njshr dii khoṭ nuuun gurmti daa naam diundaa mnuakh।

jdoṁ gurmti aakhdii “jin hri hirdai naamu n bsio tin maat kiijai hri baaṁjhaa॥“ thaaṁ asiiṁ kde ih svaal nhiiṁ puachhiaa ke je ih baahrii gl hai taaṁ maaṛe bache kaarṇ sunsaarii maaṁ nuuun baaṁjh krke kii ho jaaṇaa jvaak taaṁ junm diataa philaaṁ asiiṁ kde nhii dhiaan diataa ke gurmti ih vii aakhdii ke “maataa mti pitaa suntokhu॥” bhaav mti nuuun buadh nuuun maataa khiaa gurmti ne jis viach vikaar ruupii avguṇ hmesshaa paidaa huunde rhiunde। is maataa nuuun baaṁjh krṇ naal mti viach vikaar paidaa hoṇe bund hoṇe। saaḍaa saaraa dhiaan maaiaa vl baahr mukhii hoiaa piaa hai। gurbaaṇii aakhdii “naatii dhotii sunbhii sutii aai nchiundu॥ phriidaa rhii su beṛii hiunਙu dii gii kthuurii gundhu॥33॥” – isdii pribhaasshaa ṭiikiaaṁ ne istrrii naal kiitii hai। aakhde jihṛii istrrii nhaa dho ke bephikrr ho ke so gii usdii sugundhii uḍ gii huṇ piachhe bdbuu rhi gii। sochṇ vaalii gl hai ke gurmti brrhm giaan hai। brrhm ghṭ/hirde viach baiṭhaa “ghṭ ghṭ auntri brrhmu lukaaiaa ghṭi ghṭi joti sbaaii॥” te pher ṭiikiaaṁ dii is viaakhiaa naal saanuuun brrhm giaan kii miliaa? siakhṇ nuuun kii miliaa? ihnaaṁ punktiiaaṁ daa shii gurmti bhaav hai ke jihṛii buadh giaan srovr viach isshnaan krke arth gurmti suṇ ke vii smjhe naa, jaage naa, jiveṁ “gurmti suni kchhu giaanu n upjio psu jiu udru bhru ॥”, us buadh nuuun hiung dii durgundh vaaṁg, te maaiaa dii beṛii pii rhiundii hai jo kstuurii (gurmti) dii gundh (naam/sojhii) nuuun lukaa diundii hai। ihii siakhaaṁ naal aaj ho rhiaa hai। saaraa dhiaan baahr nuuun hai, baahr de krm kaaṁḍ nuuun sevaa munn liaa, smjhe hii nhiiṁ ke “gur kii sevaa sbdu viichaaru॥” is lii gurmti dii sojhii kstuurii nuuun hiung dii durgundh mnmti luko diundii hai।

shu te suhaagṇi – shu daa duniaavii arth khsm, ptii, husband huundaa te suhaagṇ uh istrrii huundii jisdaa ptii jiivt hove। gurmti shu munndii prrbh, raam, hri, ghṭ aundr vsde muul nuuun munndii hai। ate suhaagṇi us buadh nuuun aakhdii hai jisnuuun aapṇe khsm daa giaan hove। gurbaaṇii aakhdii “sbhnaa kaa shu eku hai sd hii rhai hjuuri॥ naank hukmu n munnii taa ghr hii aundri duuri॥ hukmu bhii tinੑaa mnaaisii jinੑ ku ndri krei॥ hukmu munni sukhu paaiaa prrem suhaagṇi hoi॥1॥” – gaur krn vaalii gl hai “sbhnaa kaa shu eku hai” ih ek shu, ek khsm saariaaṁ daa jo hai uh hai prmesr hai। ihii gl khii hai “isu jg mhi purkhu eku hai hor sglii naari sbaaii॥” pher ih gl sunsaarii kiveṁ ho skdii hai। je sunsaarii hove taaṁ mrd iako hii hove te baakii saariiaaṁ naaraaṁ hii hoṇiiaaṁ sii। khsm hai prrbh te sglii naar hai vakh vakh trh dii mti। prrbh nuuun kevl gurmti bhaauṁdii hai “mti vichi rtn jvaahr maaṇik je ik gur kii sikh suṇii॥”। je buadh viach gurmti hove taaṁ prrbh naal mel hoṇaa। je ih smjh aa jaave taaṁ ihnaaṁ punktiiaaṁ daa bhaav tuhaanuuun aap smjhṇaa saukhaa ho jaaṁdaa “saa dhn baalii dhuri melii merai prrbhi aapi milaaii raam॥ gurmtii ghṭi chaanṇu hoaa prrbhu rvi rhiaa sbh thaaii raam॥ prrbhu rvi rhiaa sbh thaaii munni vsaaii puurbi likhiaa paaiaa॥ sej sukhaalii mere prrbh bhaaṇii schu siigaaru bṇaaiaa॥ kaamṇi nirml humai mlu khoii gurmti schi smaaii॥ naank aapi milaaii krtai naamu nvai nidhi paaii॥

suchajii, kuchajii, kulvunt ih aurt naal joṛ ke asiiṁ gurmti dii adb nhiiṁ kr rhe। ih buadh dii, giaan dii, akl dii avsthaa hai hrek mnuakh dii bhaaveṁ aurt hove bhaaveṁ mrd। iadaaṁ hii dsm baaṇii viach bhgautii, chunḍii, durgaa aadii nuuun devii te aurt smjh ke gltii krde taa hii dsm daa virodh huundaa। ihnaaṁ baare jaanṇ lii pṛrho “dsm baaṇii viach devii devtiaaṁ dii puujaa hai?

is lii bhaaii baaṇii de arth baaṇii viachoṁ kro। smjho ke jiathe vii istrrii vaachk naam hn uh aurt lii hn jaaṁ buadh lii। jiathe purssh vaachk naam hn uathe mn hai jaaṁ bunde lii vrte। chete rhe gurmti brrhm daa giaan hai। baaṇii nuuun aap vichaaro, gurbaaṇii de arth gurbaaṇii viachoṁ khojo। kise mnuakh dii ṭek nhiiṁ krnii kevl baaṇii dii ṭek hii rakhṇii hai।

sshbd viichaar

raagu vḍhunsu mhlaa 3 chhunt॥ ōm stigur prrsaadi॥ aapṇe pir kai rungi rtii muiie sobhaavuntii naare॥ schai sbdi mili rhii muiie piru raave bhaai piaare॥ schai bhaai piaarii kunti svaarii hri hri siu nehu rchaaiaa॥ aapu gvaaiaa taa piru paaiaa gur kai sbdi smaaiaa॥ saa dhn sbdi suhaaii prrem ksaaii auntri prriiti piaarii॥ naank saa dhn meli lii piri aape saachai saahi svaarii॥1॥ nirguṇvuntṛiie piru dekhi hduure raam॥ gurmukhi jinii raaviaa muiie piru rvi rhiaa bhrpuure raam॥ piru rvi rhiaa bhrpuure vekhu hjuure jugi jugi eko jaataa॥ dhn baalii bholii piru shji raavai miliaa krm bidhaataa॥ jini hri rsu chaakhiaa sbdi subhaakhiaa hri sri rhii bhrpuure॥ naank kaamṇi saa pir bhaavai sbde rhai hduure॥2॥ sohaagṇii jaai puuchhhu muiie jinii vichhu aapu gvaaiaa॥ pir kaa hukmu n paaio muiie jinii vichhu aapu n gvaaiaa॥ jinii aapu gvaaiaa tinii piru paaiaa rung siu rliiaa maaṇai॥ sdaa rungi raatii shje maatii andinu naamu vkhaaṇai॥ kaamṇi vḍbhaagii auntri liv laagii hri kaa prremu subhaaiaa॥ naank kaamṇi shje raatii jini schu siigaaru bṇaaiaa॥3॥ humai maari muiie tuu chlu gur kai bhaae॥ hri vru raavhi sdaa muiie nij ghri vaasaa paae॥ nij ghri vaasaa paae sbdu vjaae sdaa suhaagṇi naarii॥ piru rliiaalaa jobnu baalaa andinu kunti svaarii॥ hri vru sohaago mstki bhaago schai sbdi suhaae॥ naank kaamṇi hri rungi raatii jaa chlai stigur bhaae॥4॥1॥

uprokt sshbd viach paatisshaah aakhde “aapṇe pir kai rungi rtii muiie sobhaavuntii naare॥” aapṇe pir (khsm prrbh hri raam) de rung (naam/sojhii/giaan) rtii (bhiajii) muiie (ḍuabii, jiveṁ prrem naal aakhde ne mrjaaṇii, jisne aap gvaa diatii hove, maiṁ maar diatii hove) sobhaa prraapt naar (budh)। “schai sbdi mili rhii muiie piru raave bhaai piaare॥” – sache saahib nuuun (jo kde mrdaa nhiiṁ, khrdaa nhiiṁ sdiiv rhiṇ vaalaa sach hai) sbdi arth sbd (hukm) duaaraa mil rhii hai, huṇ pir raavai (ghṭ viach prrkaasshmaan hai) te huṇ is sobhaavuntii naar (buadh) nuuun aapṇe pir de naal prrem bhaavnaa paidaa hoii hai। sonis trh is sshbd daa bhaav auntriiv hai gl buadh te mn dii ho rhii hai, ghṭ viach giaan de chaanṇe dii ho rhii hai। ihii brrhm biadiaa hai jisdii vichaar krnii hai ghṭ/hirde viach naam (sojhii) de chaanṇe lii। ih galaaṁ sunsaarii aurt mrd jaaṁ istrrii purkh daa phrk jaaṁ vitkre naal smjh nhiiṁ lagṇiiaaṁ।


Source: ਇਸਤ੍ਰੀ ਪੁਰਖ